Czynniki ryzyka, które mogą prowadzić do nowotworów
Częste badania to nie wszystko. Pierwotną profilaktyką jest tak zwany styl życia i unikanie czynników rakotwórczych - czy to w diecie, czy w pracy i życiu codziennym. Równie ważne są zdrowe nawyki i codzienna aktywność fizyczna. Niestety, niektóre z nich jak mutacje genów predysponujące do raka są wrodzone.
Rola czynników ryzyka w nowotworzeniu
Niektóre czynniki ryzyka bezpośrednio powodują uszkodzenie genów a inne jedynie wspomagają promocję już istniejącego uszkodzenia, które może potem spowodować nowotwór.
Możemy też odziedziczyć uszkodzony gen (mutacje wrodzone).
Dziedziczne mutacje genetyczne
Do najpopularniejszych w Polsce genów, których mutacje (uszkodzenia) znacznie zwiększają prawdopodobieństwa zachorowania na nowotwory złośliwe zaliczamy:
- BRCA1 i BRCA2,
- TP53,
- CHEK2,
- inne.
Aby określić czy jest się nosicielem mutacji należy wykonać badania genetyczne.
Można skorzystać z konsultacji w poradni genetycznej – w zakresie NFZ lub odpłatnie (można je kupić przez Internet), określić stopień ryzyka (np. rodzinna historia raka) i zaplanować badania.
Badania genetyczne mogą być celowane w konkretny gen – określają czy gen jest zmutowany czy nie, oraz podtyp jego mutacji.
Istnieją też zaawansowane badania dotyczące wielu genów – tzw. WES (Whole Exome Sequencing).
Czynniki i substancje chemiczne
Wiele substancji rakotwórczych jest obecnych wokół nas codziennie z powodu zanieczyszczenia środowiska czy też pracy zawodowej np.: w przemyśle, służbach lub medycynie.
Wśród nich wyjątkowo szkodliwe (potwierdzone działanie kancerogenne) są:
- tzw. węglowodory aromatyczne (WWA) np.: benzoapiren (Polacy są narażeni od wielu lat na stężenia średnioroczne przekraczające o 80-100% standardy UE (link do Europejskiej Agencji Środowiska). Czas odejść od paliw kopalnych, starych samochodów i palenia tytoniu..). Silnie działają rakotwórczo na wszystkie tkanki, z którymi mają kontakt, a są wprowadzane przez płuca do krwioobiegu. Mają jedne z największych znaczeń w nowotworzeniu. Występują w:
- dymie tytoniowym,
- dymach fabrycznych i spalinach samochodowych,
- olejach mineralnych, smarach, rozpuszczalnikach, asfaltach, mieszankach bitumicznych, parafinach,
- podczas smażenia tłuszczów zwierzęcych (np. stek na maśle, schabowy na smalcu),
- produktach wędzonych dymem (wędliny, ryby, barbecue).
- tzw. aminy aromatyczne i barwniki azowe wywołujące szczególnie często nowotwory wątroby, dróg żółciowych oraz pęcherza moczowego,
- prekursory nitrozoaminy i nitrozoamidy są zawarte w żywności, jednak szczególnie dużo prekursorów zawierają jarzyny i środki do peklowania mięsa (azotyn sodu – E250, saletra potasowa – azotan potasu E252). Dlatego warto wybierać wyroby mięsne bez ich dodatku (są takie na rynku i nie są drogie!). Podczas obróbki cieplnej stają się szczególnie groźne, jednak są też trawione w organizmie do groźnych metabolitów. Sprzyjają powstawaniu nowotworów układu pokarmowego i żołądka.
- azbest,
- chrom, nikiel i inne metale wpływające na raka jamy nosowej, zatok czy płuca (uwaga na odciągi i wentylację par metali – wśród spawaczy, hutników, odlewników itp.),
- arsen,
- chlorki winylu (przy produkcji PCV),
- kwasy żółciowe, które są produkowane przy wysokokalorycznej diecie (sporo tłuszczy, mięsa) mają działanie promocyjne,
- hormony (z grupy estrogenów), w tym niektóre dawniej używane leki terapii hormonalnych (np. stilbestrol), zauważa się również wpływ wieloletniej antykoncepcji u kobiet bezdzietnych,
- alfatoksyny – toksyny produkowane przez pleśń (grzyby pleśniowe gat. Aspergillus), rozwijające się w źle przechowywanych (wilgoć, wysoka temp.) produktach sypkich (zboża, mąki, orzechy, bakalie). Najlepiej nie kupuj produktów luzem a jedynie w opakowaniu ochronnym a gdy znajdziesz ślady pleśni – wyrzuć cały zapas produktu,
- alkohole (nie tylko etylowy) i ich metabolity (aldehyd octowy),
- spaliny Diesla,
- czad.
Cennym narzędziem jest baza Baza substancji klasyfikowanych jako rakotwórcze/mutagenne wg CLP z możliwością wyszukiwania, prowadzona przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy: https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P35800151111461678656252
Czynniki fizyczne
Czynniki fizyczne, zwiększające częstość zachorowania na raka:
- promieniowanie UV (szczególnie UVB). Odpowiada za bardzo częste (nr 3 w rankingu zachorowań) u mężczyzn nowotwory skóry, w tym czerniaka. Na zachorowanie wpływa częstość narażenia na promieniowanie, czasy ekspozycji, wpływ innych czynników (np.: chemicznych) oraz ilość melaniny w skórze (tzw. „karnacja”). UV jest bardzo szkodliwe dla komórek – stąd jest używane do odkażania pomieszczeń placówek zdrowotnych czy.. sterylizacji powietrza (COVID-19). Przestań więc pracować bez koszulek i za dużo się opalać! Podobnie narażeni są spawacze.
- promieniowanie x (RTG), wykorzystywane również do badań obrazowych, jest też obecne w tzw. promieniowaniu tła Ziemi, dawki stosowane w diagnostyce są niskie, jednak istnieją ograniczenia co do częstości badań. Badania prowadzone w USA wykazały widoczny wpływ na wielokrotne badania tomografią komputerową na ryzyko zachorowania na nowotwory (lepiej stosować do cyklicznych badań rezonans magnetyczny). Największe narażenie mają radiolodzy oraz osoby pracujące w przemyśle ze źródłami promieniotwórczymi (np.: badania jakościowe metali i spoin).
- promieniowanie jonizujące (gamma), stosowane w lecznictwie nowotworów podczas radioterapii (zwiększa zauważalnie ryzyko jednak rzadko powoduje wtórne nowotwory dzięki dużemu postępowi technik naświetlania) oraz np. w przemyśle do sterylizacji. Największe narażenie mają radiolodzy oraz osoby pracujące w przemyśle ze źródłami promieniotwórczymi (np.: badania jakościowe metali i spoin).
- promieniowanie alfa, beta, protonowe i neutronowe, rzadko spotykane przez osoby nie związane z medycyną nuklearną lub fizyką.
- radon – promieniotwórczy gaz emitowany z ziemi oraz z materiałów budowlanych produkowanych przez wypalanie (nie tylko cementowych). Jest istotnym, choć mało znanym potocznie czynnikiem etiologii raka płuca a jego poziomy w środowisku są monitorowane.
- pył zawieszony PM 2.5 i PM10 – zawiera szkodliwe substancje chemiczne oraz może przenikać do krwi.
- pył drzewny – narażenie na pyły drewna twardego jest związane z wystąpieniem gruczolakoraka nosa, natomiast narażenie na pyły drewna miękkiego stwarza ryzyko rozwoju raka płaskonabłonkowego błon śluzowych nosa i zatok przynosowych. Są produkowane przy obróbce drewna.
- włókna azbestu.
Dotychczasowe badania nie wykazały jednoznacznego wpływu promieniowania elektromagnetycznego (np.: sieci WiFi, GSM) na nowotworzenie.
Styl życia, dieta, używki
Jeżeli chodzi o styl życia, dietę, stosowanie używek czy aktywność fizyczną profilaktyka nowotworowa nie różni się zbytnio od ogólnego podejścia prozdrowotnego.
- palenie tytoniu to najlepiej poznany i najważniejszy czynnik powodujący raka. Z paleniem wiąże się proces spalania a dym zawiera ponad 40 znanych substancji rakotwórczych. Powoduje ~90% przypadków raka płuca (jako czynnik zewnętrzny, bez uwzględnienia osobistych predyspozycji), ~80-90% raka jamy ustnej, gardła, krtani i przełyku oraz 30% na raka pęcherza i trzustki. Nawet jeden papieros dziennie zwiększa ryzyko od 3-5 krotnie i to bez znaczenia czy wersja light czy nie. Brak wieloletnich obserwacji co do e-papierosów, jednak z pewnością zmniejszają ilość czynników rakotwórczych.
- bierne palenie tytoniu – podobnie jak wyżej. Współmałżonek osoby palącej ma o ~20% większe ryzyko niż małżonek osoby niepalacej!
- nadużywanie alkoholu – zwiększa częstotliwość nowotworów jamy ustnej, gardła krtani, przełyku i raka piersi. Wydaje się, że słabsze alkohole (piwo, wino) są bezpieczniejsze, jednak detale zależą od badanej populacji i kultury picia (rodzaj i ilość wypitego alkoholu, dieta i wpływ innych czynników są różne).
- dieta bogata w mięso i tłuszcze sprzyja otyłości, która jest jednym z bardziej istotnych czynników rakotwórczych ze względu na zaburzenia metaboliczne oraz zwykle niższą aktywność fizyczną. Duże spożycie mięsa jest związane z częściej występującym rakiem jelita grubego.
- niskie spożycie owoców i warzyw (surowych),
- niskie spożycie kiszonek i fermentowanych produktów mlecznych,
- znikoma aktywność fizyczna – zaleca się codzienny umiarkowany wysiłek fizyczny w umiarkowanym przez 1h lub cięższy przez 30 minut.
Szybka nagroda - jak dopamina wpływa na ryzyko?
Pętla dopaminowa, czyli mechanizm wzmacniający zachowania przynoszące natychmiastową przyjemność, może znacząco wpływać na ryzyko zachorowania na nowotwór.
Współczesny styl życia, z łatwym dostępem do wyrzutów dopaminy jak:
- wysokokalorycznego jedzenia dostępnego szybko (fast food i delivery),
- używek takich jak alkohol czy papierosy,
- siedzący relaks przy social media (telefony, komputery) i filmach (VoD),
sprzyja utrwalaniu niezdrowych nawyków i czynnikom ryzyka związanym z dietą (otyłość) i brakiem ruchu.
Dodatkowo, przewlekły stres (pogoń za przyjemnościami i presja stylu życia wywoływana przez social media) oraz brak ruchu osłabiają układ odpornościowy, co może sprzyjać rozwojowi komórek nowotworowych.
Dopamina towarzyszy rozpoczynaniu nowych rzeczy i projektów, dlatego łatwo zacząć np. zmiany dotyczące diety lub aktywności fizycznej, ale ciężko je utrzymać.
Środowisko pracy
Kodeks pracy narzuca obowiązki pracodawcy wobec pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze i mutagenne.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. 2021 poz. 2235), podobnie jak wcześniej obowiązujące w tym zakresie akty prawne z lat 90-tych, nakłada na pracodawców m.in. obowiązek prowadzenia rejestru prac w kontakcie z określonymi w rozporządzeniu substancjami, mieszaninami, czynnikami i procesami technologicznymi, a także rejestru pracowników narażonych na te czynniki. Więcej na stronie rządowej: https://www.gov.pl/web/psse-mielec/czynniki-rakotworcze-i-mutagenne-w-srodowisku-pracy oraz na stronie Instytutu Medycyny Pracy: https://www.imp.lodz.pl/npz-61585195npz20213121188.
Możesz poprosić swojego przełożonego lub osobę odpowiedzialną za BHP o szczegóły dotyczące czynników szkodliwych na Twoim stanowisku pracy.
Wirusy, bakterie i pasożyty - czynniki biologiczne
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.
Rytm okołodobowy
Rytm okołodobowy to podstawowy proces, który organizuje funkcjonowanie organizmu w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne. Należą do nich tzw. wyznaczniki czasu; światło, temperatura otoczenia i dostęp do pożywienia, które regulują cykle snu i czuwania, temperaturę ciała, metabolizm energetyczny, cykl komórkowy, wydzielanie hormonów itd.
Zaburzenia tych procesów są cechami charakterystycznymi raka, a przewlekłe zaburzenie rytmu dobowego może prowadzić do rozwoju choroby.
Badania genetyczne na gryzoniach i ludziach dostarczyły dowodów, że zakłócenie rytmów ekspresji genów zegarowych, np. u pracowników zmianowych, powoduje występowanie chorób cywilizacyjnych: otyłości oraz cukrzycy typu 2.
Panujący obecnie styl życia nowoczesnych społeczeństw w znaczący sposób zakłóca funkcjonowanie zegara biologicznego. Zacznij spać regularnie!
Leki, chemioterapia, radioterapia
Paradoksalnie, niektóre leki stosowane w chemioterapii mogą mieć kancerogenne działanie, czyli same mogą przyczyniać się do powstawania nowotworów wtórnych w przyszłości. Dzieje się tak, ponieważ leki te działają na szybko dzielące się komórki, co nie ogranicza się tylko do komórek rakowych, ale również dotyczy zdrowych komórek organizmu. Uszkodzenia DNA w tych zdrowych komórkach mogą prowadzić do mutacji, które z czasem mogą przekształcić się w nowotwory.
Ryzyko kancerogennego działania chemioterapii jest zależne od wielu czynników, takich jak rodzaj i dawka używanych leków, czas trwania leczenia oraz indywidualne predyspozycje genetyczne pacjenta. W związku z tym, pomimo skuteczności chemioterapii w walce z istniejącymi nowotworami, istnieje potrzeba ciągłego monitorowania pacjentów po zakończeniu terapii oraz rozwijania nowych, mniej toksycznych metod leczenia.
Radioterapia może również wykazywać kancerogenne działanie, czyli zwiększać ryzyko powstawania nowotworów wtórnych w przyszłości. Promieniowanie jonizujące uszkadza DNA zarówno komórek nowotworowych, jak i zdrowych komórek, co może prowadzić do mutacji genetycznych.
Ryzyko rozwoju nowotworów wtórnych po radioterapii jest zależne od kilku czynników, takich jak dawka promieniowania, obszar ciała poddany naświetlaniu oraz wiek pacjenta w momencie leczenia. Młodsze osoby są szczególnie narażone, ponieważ ich komórki dzielą się szybciej, co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia mutacji.
W związku z tym, mimo że radioterapia jest nieocenionym narzędziem w walce z nowotworami, ważne jest, aby stosować ją z rozwagą, minimalizując dawki promieniowania i ściśle monitorując pacjentów przez długi czas po zakończeniu leczenia, aby wcześnie wykrywać i leczyć ewentualne nowotwory wtórne.
Kombinacja czynników ryzyka
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Ut elit tellus, luctus nec ullamcorper mattis, pulvinar dapibus leo.
Programy badań profilaktycznych
Tutaj możesz poczytać o odpłatnych programach / pakietach profilaktycznych przeglądów męskiego zdrowia.
Tutaj natomiast zobaczysz listę darmowych programów profilaktycznych, które prowadzi rząd/NFZ (należy spełniać kryteria kwalifikacji do programu oparte na wywiadzie: czynniki ryzyka, historia rodzinna, wiek itp.).
Źródła dla dociekliwych
Czynniki rakotwórcze są od lat przedmiotem wielu badań naukowych i regulacji prawnych.
Polskie źródła:
Instytut Medycyny Pracy w Łodzi jest zobligowany prawnie do prowadzenia Centralnego Rejestru Danych o Narażeniu na Substancje, Mieszaniny, Czynniki lub Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym w Środowisku Pracy: https://www.imp.lodz.pl/centralny-rejestr-danych-o-narazeniu-na-substancje-chemiczne-ich-mieszaniny-czynniki-lub-procesy-technologiczne-o-dzialaniu-rakotworczym-lub-mutagennym-3075
Źródła anglojęzyczne:
Międzynarodowa Agencja Badań Nad Rakiem (IARC należy do WHO) opublikowała ponad 130 monografii (stworzonych przez międzynarodowe grupy robocze i metaanalizy badań naukowych) dotyczących kancerogenności różnych substancji i zachowań: https://monographs.iarc.who.int/monographs-available/.
Stworzyła też plakat-mapę ludzkiego ciała z czynnikami ryzyka przypisanymi dla danego narządu:
https://monographs.iarc.who.int/wp-content/uploads/2019/12/OrganSitePoster.PlusHandbooks.pdf.